कलशावर आंब्याची पाने का ठेवतात?

कलशावर आंब्याची पाने का ठेवतात?

अध्यात्मिक कारण

शिवपुराण, स्कंदपुराण व अग्निपुराण मध्ये उल्लेख आहे की आंब्याची पाने पंचप्राणांचे (प्राण, अपान, व्यान, समान, उदान) प्रतीक आहेत.

पानं वर दिशेने लावतात म्हणजे शुद्ध ऊर्जा वर जाण्याचे प्रतीक.

आंबा वृक्ष अमृतकलशाचे प्रतीक मानला जातो; विष्णू व लक्ष्मी यांचे स्थळ म्हणून त्याचा सन्मान केला जातो.

 वैज्ञानिक कारण

१. आंब्याची पाने Mangifera Indica जातीची असून त्यात प्रतिजैविक (antimicrobial) व हवेतील विषारी घटक शोषून घेणारे गुण आहेत.

पाने पाण्यात ठेवली की ते पाणी शुद्ध राहते व जिवाणूंची वाढ कमी होते.

त्यामुळे पाण्याचा ऊर्जावान व शुद्ध कंपनांशी संबंध टिकतो.

२. नारळाची स्थिती (Position of Coconut)

 अध्यात्मिक कारण

नारळाला “श्रीफल” म्हणतात. याचे तीन डोळे म्हणजे त्रिमूर्ती (ब्रह्मा-विष्णु-महेश).

नारळाचे टोक वरती ठेवतात कारण ते दैवी शक्तीकडे उन्नतीचे प्रतीक आहे.

कलशातील पाणी म्हणजे सृष्टीचे बीज, आणि नारळ म्हणजे फलप्राप्ती.

काही परंपरांमध्ये नारळावर कापड (वस्त्र) बांधतात - ते देवीच्या शिरोभागाचे प्रतीक आहे.

वैज्ञानिक कारण

नारळाची शेंडी (husk) आणि कवच मजबूत असल्यामुळे पाणी संरक्षित व शुद्ध राहते.

नारळाचे पाणी दीर्घकाळ टिकते, म्हणून उर्जा-संचयाचे प्रतीक आहे.

नारळ ठेवला की तो negative ions शोषून positive energy निर्माण करतो (लोकश्रद्धेनुसार).

३. कलश स्थापन का करतात?

 अध्यात्मिक कारण

स्कंदपुराण व अग्निपुराण मध्ये कलशाला सर्व देवतांचे आसन म्हटले आहे.

वर नारळ म्हणजे श्रीफल (फल), पाने म्हणजे जीवनशक्ती, व पाणी म्हणजे सृष्टीचा गर्भ.

कलश हे देवी-देवतांचे आह्वान करण्याचे माध्यम आहे, ज्यात त्यांची ऊर्जा स्थिर केली जाते.

 वैज्ञानिक कारण

पितळ / तांब्याचा कलश वापरतात कारण त्यात ठेवलेले पाणी आयन्स सोडते व शरीराच्या जैविक क्रियेला अनुकूल ठरते.

तांब्याच्या भांड्यातील पाणी जंतुनाशक असते.

कलश हे प्रत्यक्षात ऊर्जा केंद्र तयार करते, जे संपूर्ण पूजा-स्थळावर सकारात्मक स्पंदन निर्माण करते.

 संदर्भ

अग्निपुराण, स्कंदपुराण, शिवपुराण – कलश माहात्म्य अध्याय

आयुर्वेद व आधुनिक संशोधन: Mangifera indica leaves – antibacterial & antioxidant properties (Journal of Medicinal Plant Research).

वैज्ञानिक संदर्भ: Copper vessel antimicrobial effect (Journal of Health, Population and Nutrition, 2012).

 त्यामुळे कलश हा विश्वाचे प्रतीक आहे –

पाणी = समुद्र / जीवनबीज

पाने = प्राणशक्ती

नारळ = फल, त्रिमूर्ती

कलश = सर्व देवतांचे आसन

कलश स्थापना विधी

१. शुद्धीकरण व आचमन

प्रथम आसन, पाणी व स्वतः शुद्ध करून घ्यावे.

मंत्र:

ॐ केशवाय नमः । ॐ नारायणाय नमः । ॐ माधवाय नमः । ॐ गोविंदाय नमः ॥

२. आसन शुद्धी

ॐ पृथ्व्यै नमः । आसनं समर्पयामि ॥

३. संकल्प

(आजचा तिथि, नक्षत्र, ठिकाण, नाव व हेतू सांगून संकल्प करावा)

मंत्र:

ममोपात्तसमस्तदुरितक्षयद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थं

कलशस्थापनं करिष्ये ॥

४. कलशाची पूजाः

(अ) कलश पाणी भरताना

कलशात शुद्ध पाणी, थोडा गंगाजल, अक्षता, पंचरत्न/द्रव्य टाकावे.

मंत्र:

ॐ आपः स्थिता देवता: पवित्रं कुरु कलशं ॥

(आ) कलशावर मौली (दोरा) बांधणे

ॐ ब्रह्मणे नमः । ॐ विष्णवे नमः । ॐ रुद्राय नमः ॥

(इ) आंब्याची पाने ठेवणे

पाने वर दिशेने ठेवावीत.

ॐ अश्वत्थाय नमः । ॐ आम्रपर्णाय नमः ॥

(ई) नारळ स्थापनेची पद्धत

नारळावर कापड गुंडाळून, शेंदूर/कुमकुम लावून टोक वरती ठेवावे.

ॐ श्रीफलाय नमः । ॐ त्र्यक्षराय नमः ॥

५. कलश देवता आवाहन

ॐ गणेशं च आवाहयामि ।

ॐ विष्णुं च आवाहयामि ।

ॐ शिवं च आवाहयामि ।

ॐ मातरं च आवाहयामि ।

ॐ सरस्वतीं च आवाहयामि ।

ॐ लक्ष्मीं च आवाहयामि ।

६. कलश स्थापनेचा मुख्य मंत्र

ॐ कलशस्य मुखे विष्णुः कण्ठे रुद्रः समाश्रितः ।

मूले तत्र स्थितो ब्रह्मा मध्ये मातृगणाः स्मृताः ॥

कुक्षौ तु सागरा: सर्वे सप्तद्वीपा वसुंधरा ।

ऋग्वेदोऽथ यजुर्वेदः सामवेदोऽप्यथर्वणः ॥

अङ्गैश्च सहिताः सर्वे कलशांभुस्समाश्रिताः ।

आगत्य तिष्ठन्तु मेऽत्र सर्वे सम्पत्समन्विताः ॥

७. पूजन व अर्घ्य

कलशास पंचोपचार / षोडशोपचार द्यावे.

पुष्प, अक्षता, कुमकुम, दीप, धूप अर्पण करावे.

८. प्रार्थना

ॐ कलश देवताभ्यो नमः ।

मम गृहे, मम कार्ये, मम यज्ञे, मम पूजायाम्

शुभफलप्राप्तये तिष्ठन्तु तिष्ठन्तु तिष्ठन्तु ॥

 अशा प्रकारे कलश स्थापना पूर्ण होते.

यानंतर त्या कलशाला देवतांचे आसन मानून संपूर्ण पूजन केले जाते.

पूजा पूर्ण होईपर्यंत कलश स्थिर ठेवावा व शेवटी विसर्जन करावे.